Home »
Verhalen en blogs »
De passie van Christus
Sinds 2019 is het museum de trotse eigenaar van een schilderij met taferelen uit de Passie van Christus.
Samen met de werken Geertgen tot Sint Jans Man van Smarten en het Middelrijns-altaarstuk vormt de aanwinst de absolute top drie van oude schilderkunst van Museum Catharijneconvent. Conservator middeleeuwen Micha Leeflang vertelt u graag meer over dit prachtige kunstwerk.
Eerste kennismaking
Op The European Fine Art Fair (TEFAF) in Maastricht in 2017 zagen we het schilderij voor het eerst: promominent opgehangen in de stand van de Zwitserse kunsthandelaar De Jockheere. Tezamen met voormalig interim afdelingshoofd Hanna Pennock, oud-directeur Henri Defoer en Rijksmuseum-conservator Matthias Ubl stond ik het kleurrijke werk te bewonderen. We waren onder de indruk van de detaillering: zo veel te zien en te ontdekken.
Nader onderzoek en mogelijkheden voor finaniering gingen van start. Bijna twee jaar later was het dan zover en kon de deal worden gesloten met dank aan een aantal geweldige begunstigers (later in dit artikel genoemd).
Oog voor detail
Laatvijftiende-eeuwse schilderijen van deze kwaliteit met verschillende verhalende scènes op één paneel zijn zeldzaam. De nog bewaard gebleven exemplaren hebben vaak de kruisdraging als centrale scène. Hier betreft het de Ecce Homo ('Zie de mens’), waarbij Pontius Pilatus Christus aan het volk toont.
Nederlands-Duits cultuurgebied
De kunstenaar van het schilderij is onbekend. Dit is niet ongewoon voor de ontstaansperiode van het werk. Duidelijk is wel dat het waarschijnlijk afkomstig is uit de Nederrijn, een gebied dat geografisch is gelegen in de deelstaat Noordrijn-Westfalen in Duitsland en grenst aan het zuidoosten van Nederland. Tot aan de Reformatie waren er sterke historische, culturele en taalkundige banden tussen beide grondgebieden. Met andere woorden: het schilderij kwam tot stand in een cultuurgebied dat de huidige Nederlands-Duitse grens overschrijdt en in een periode dat er sprake was van een constante uitwisseling van stijlen en ideeën.
De figuren op de voorgrond zijn zeer verfijnd geschilderd met een geweldig oog voor detail. Naar de achtergrond toe neemt de detaillering af hetgeen de dieptewerking in het stuk ten goede komt. De wijze waarop bijvoorbeeld Christus op de koude steen met slechts een paar penseelstreken is weergegeven, is echter zeer treffend en ontroerend.
Een middeleeuws stripverhaal?
Het schilderij toont links op de voorgrond de Ecce Homo met rechts een schreeuwende menigte. Het passieverhaal begint links in de achtergrond, waar Christus in Gethsemane is weergegeven tegen een gouden grond. Iets daaronder zijn de slapende apostelen voorgesteld. Nog verder naar beneden zien we de arrestatie van Christus in de nacht. Hij wordt geflankeerd door soldaten met fakkels. Onder de stadspoort, voorzien van een wapen met een dubbele adelaar als verwijzing naar het Romeinse Rijk en Pontius Pilatus, aan de linkerzijde is de geseling weergegeven.
Kruisdraging
Op de achtergrond in het midden, is de kruisdraging geschilderd. Christus, die bezwijkt onder het gewicht van het kruis, wordt omgeven door een grote menigte. Veronica, geknield langs het pad, dept zijn gezicht met de zweetdoek. Rechts daarvan zien we de voorbereidingen voor de kruisiging. Het kruis ligt op de grond en een man is een gat aan het boren om de handen van de veroordeelde te bevestigen aan de dwarsbalk. Rechts van deze scène zit Christus gelaten en naakt op de koude steen te wachten op wat komen gaat. Voor hem zien we zijn moeder Maria, die wordt ondersteund door Johannes, en twee andere treurende vrouwen (Maria’s). Rechtsboven, eveneens tegen de gouden achtergrond, is de Kruisiging verbeeld. De blinde Longinus steekt met zijn speer in de zijde van Christus. Rechts van de Kruisigingsscène zien we twee mannen vechten om de paarse mantel van Christus.
Adelijke dame
Op de voorgrond links zit een geknielde, niet geïdentificeerde, stichteres. Op basis van de kleding kan worden verondersteld dat de vrouw waarschijnlijk afkomstig is uit een invloedrijke, wellicht patricische, familie die een adellijke levensstijl ambieerde of van adellijke afkomst was. In de kelder, rechts van haar, zit Barabbas opgesloten. Volgens het Evangelie van Marcus was Barabbas veroordeeld tot de kruisigingsdood. Het joodse volk kreeg van Pontius Pilatus de keuze om óf Barabbas óf Jezus Christus vrij te laten. Rechts van de stichteres ligt een geketende beer. Dit is opmerkelijk en hoogst intrigerend want elders zien we soms een geketend aapje of een hond, maar nooit de beer. Zou de beer wellicht een verwijzing zijn naar de naam van de vrouw?
In het midden van de compositie zien we een jongeman die door een hond achterna wordt gezeten: heeft hij wellicht het bordeel, te herkennen aan het uithangbord met een zwaantje aan de gevel, verlaten zonder te betalen? Het zou hier een verwijzing kunnen betreffen naar het verhaal van de verloren zoon.
Nederlands stadsgezicht
De passiescènes lijken te zijn gesitueerd in een Nederlands stadsgezicht. We zien een gracht met zwaan, stadspoorten, stadskasteel en huizen in natuursteen en baksteen met onder meer puntgevels, trapgevels en recht gesloten daklijsten. Hoewel het geen realistisch stadsgezicht betreft, is het aannemelijk dat de schilder wel naar de bebouwing in zijn nabije omgeving heeft gekeken. Als we naar andere schilderijen uit dezelfde periode kijken waarin steden worden gesuggereerd, zoals van de Noord-Nederlandse Meester van de Heilige Elisabeth-Panelen en de Meester van Alkmaar, maar ook van de Zuid-Nederlandse Rogier van der Weyden en de in Kalkar werkzame Jan Joest, zijn er duidelijke overeenkomsten aan te tonen.
Meditatie en gebed
Gezien het formaat en het feit dat het werk een vrij volledige passiecyclus toont, is het aannemelijk dat het als een zelfstandig devotiestuk heeft gefunctioneerd. De gelovige werd hierbij aangezet om zich te verdiepen in elke afzonderlijke passiescène. Deze manier van meditatie en gebed was typerend voor de Moderne Devotie, een religieuze stroming, die mensen aanspoorde om zich emotioneel te verdiepen in het lijden en sterven van Christus en om diens leven van eenvoud en onthechting na te volgen. De opdrachtgeefster geeft met dit werk te kennen dat zij een sterk gelovig mens is.
Daarnaast diende het werk mogelijk ook als memorietafel voor de afgebeelde vrouw (dergelijke werken werden vaak al bij leven door de persoon zelf besteld). Beschouwers werden mogelijk oorspronkelijk door een verloren gegane tekstbord, dat na het overlijden was toegevoegd aan de onderzijde van de oorspronkelijke lijst, opgeroepen om te bidden voor het zielenheil van de afgebeelde persoon.
Dit gegeven maakt het werk extra bijzonder. Stelt u zich eens voor: rond 1480 zat de voor ons onbekende vrouw voor het schilderij. Zij keek met aandacht naar scènes. En nu: ruim 500 jaar later kijken ook wij vol bewondering toe staan we oog in oog met deze bijzondere vrouw.
Dit artikel verscheen eerder in De Catharijne , het magazine van Museum Catharijneconvent. Met dank aan onder meer: Jos Koldeweij, Henri Defoer en Marina Aarts.
Begunstigers
Ecce homo kon worden aangeschaft met dan aan de Vereniging Rembrandt (mede dankzij het Schoufour-Martin Fonds en het Eleonora Jeuken-Tesser Fonds), de BankGiro Loterij, het Tutein Nolthenius-Oldenhof Fonds en het aankoopfonds van de Vereniging Vrienden van Museum Catharijneconvent, opgericht uit de nalatenschap van Koos Bogaards. We zijn onze begunstigers zeer dankbaar hiervoor.